วิจารณ์ บทเสภาเรื่องขุนช้าง ขุนแผน ตอน ขุนแผนขึ้นเรือนขุนช้าง

บทเสภาเรื่องขุนช้าง ขุนแผน ตอน ขุนแผนขึ้นเรือนขุนช้าง

(บทพระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย) 

โจนลงกลางชานร้านดอกไม้           ของขุนช้างปลูกไว้อยู่ดาษดื่น
รวยรสเกสรเมื่อค่อนคืน                       ชื่นชื่นลมชายสบายใจ
กระถางแถวแก้วเกดพิกุลแกม                ยี่สุ่นแซมมะสังดัดดูไสว
สมอรัดดัดทรงสมละไม                        ตะขบข่อยคัดไว้จังหวะกัน
ตะโกนาทิ้งกิ่งประกับยอด                    แทงทวยทอดอินพรมนมสวรรค์ 
บ้างผลิดอกออกช่อขึ้นชูชัน                   แสงพระจันทร์จับแจ่มกระจ่างตา
ยี่สุ่นกุหลาบมะลิซ้อน                         ซ่อนชู้ชูกลิ่นถวิลหา
ลำดวนกวนใจให้ไคลคลา                     สาวหยุดหยุดช้าแล้วยืนชม
ถัดถึงกระถางอ่างน้ำ                          ปลาทองว่ายคล่ำเคล้าคลึงสม
พ่นน้ำดำลอยถอยจม                         น่าชมชักคู่อยู่เคียงกัน
บ้างแหวกจอกออกช่องภูเขาเคียง            วัดเหวี่ยงแว้งหางระเบิดหัน 
บ้างกินไคลไล่เคล้าพัลวัน                     ถัดนั้นแอกไถละไมงอน
กระดึงพรวนสักหลาดทับ                     ดาวประดับดวงเด่นดูสลอน
สลักเสลาเกลาเกลี้ยงอรชร                    เชือกใช้ไว้ซ้อนสลับกัน 

วิเคราะห์และวิจารณ์คุณค่าด้านวรรณศิลป์

บทเสภาเป็นคำประพันธ์ร้อยกรองซึ่งแต่งเพื่อใช้ขับ เพราะใช้เป็นกลอนขับ จึงกำหนดคำไม่แน่นอน มุ่งการขับเสภาเป็นสำคัญ จึงใช้คำ ๗ คำ ถึง ๙ คำ การส่งสัมผัสนอกเหมือนกับกลอนสุภาพ แต่ไม่บังคับหรือห้ามเสียงสูง ต่ำ ตามจำนวนคำแต่ละวรรค อยู่ในเกณฑ์กลอน ๗-๙ ในตอนที่ยกมานี้มีจำนวน ๗ บท  ผู้ทรงพระราชนิพนธ์เลือกสรรคำที่เข้าใจง่าย สละสลวย และให้ภาพที่ชัดเจนถึงบ้านไทยของผู้มีฐานะดีสมัยก่อนที่ตกแต่งด้วยพรรณไม้ เลี้ยงปลาสวยงามในอ่าง มีเครื่องใช้ประจำบ้าน โดยได้นำเอาพันธุ์ไม้มาเรียบเรียงคำให้เป็นร้อยกรองที่มีความไพเราะเพราะพริ้ง สอดแทรกเข้าไปในบทประพันธ์ ในบทชมสวน มีสัมผัสนอกสัมผัสใน มีการเล่นคำอักษรที่มีเสียงสระหรือเสียงอักษรเดียวกันทำให้ไพเราะเสนาะหูเหมาะแก่การขับเสภายิ่งนัก เป็นการใช้ภาษาเพื่อการสื่อสาร เพื่อรสชาติทางภาษา เพื่อจูงใจเพื่อความติดใจและประทับใจ ทำให้ผู้อ่านสามารถสังเกต จดจำนำไปใช้ก่อให้เกิดการใช้ภาษาที่ดี ทั้งการใช้คำ การใช้ประโยค การใช้โวหาร

วิจารณ์คุณค่าด้านเนื้อหาสาระ

          ในเสภาเรื่องขุนช้างขุนแผน ตอนขุนแผนขึ้นเรือนขุนช้าง เพื่อไปลักพาตัวนางวันทองเมียรักกลับคืนมานั้น บรรยายบรรยากาศบนชานเรือนของขุนช้าง ซึ่งเป็นคหบดีเมืองสุพรรณไว้น่าชมยิ่งนัก อ่านแล้วรู้สึกรื่นรมย์ มีไม้ดอกไม้ประดับที่ปลูกอยู่กลางนอกชานเรือนของขุนช้าง อาทิเช่น พิกุล ยี่สุ่น ข่อย กุหลาบ มะลิซ้อน เป็นต้น

นอกจากนี้ยังได้จินตนาการถึงที่อยู่อาศัยของขุนช้าง ซึ่งเป็นเรือนไทยหลังใหญ่ สะท้อนภาพถึงสภาพบ้านเรือนไทยของเศรษฐีไทยโบราณ ว่ามีรั้วรอบขอบคูแบ่งเป็นชั้น ๆ มีไม้ประดับและเลี้ยงสัตว์อะไรบ้าง สถาปัตยกรรมอย่างเรือนไทยโบราณนั้นได้แบ่งห้องหอเรือนนอน หอกลาง ชานดอกไม้ และโรงเรือนข้าทาสเอาไว้เป็นส่วน ที่นอกชานมักใช้ปลูกไม้กระถาง วางอ่างน้ำ ปลูกตะโกดัดและบอนไซ ซึ่งคนแต่ก่อนนิยมปลูกต้นไม้ใส่กระถางไว้เชยชม

วิจารณ์คุณค่าด้านงานวิชาการ

การอ่านวรรณคดีจึงได้ทั้งรสหนังสือ ความรู้เรื่องพันธุ์ไม้ และยังใช้สำหรับค้นคว้าทางด้านวิชาการอีกด้วย เช่น “มะสังดัด” มาอยู่บนเรือนดอกไม้ของขุนช้างนั้น แสดงว่าคนไทยเล่น “บอนไซ” มาเก่าแก่กับพอๆกับคนญี่ปุ่น “การปลูกบ้านยกพื้นปล่อยใต้ถุนโล่ง” เนื่องจากป้องกันน้ำท่วม บางแห้งพื้นที่ลุ่มไม่เหมาะต่อการปลูกพันธุ์ไม้ชนิดที่ไม่สามารถทนแรงของน้ำเมื่อถึงเวลาน้ำท่วมได้ ก็ใช้ชานเรือนทำสวนกระถาง

วิจารณ์คุณค่าด้านศิลปะดนตรี

เนื่องจากเป็นกลอนเสภา ซึ่งมีการขับเสภาในโอกาสสำคัญต่าง ๆ เรื่องขุนช้างขุนแผนเป็นที่มาของเพลงไทยเดิมที่ไพเราะจำนวนมาก เช่น เพลงพม่าห้าท่อน โดยใช้เนื้อเพลงจากเสภาบทนี้ด้วย
   “โจนลงกลางชานร้านดอกไม้              ของขุนช้างปลูกไว้อยู่ดาษดื่น
รวยรสเกสรเมื่อค่อนคืน                       ชื่นชื่นลมชายสบายใจ”